Początki architektury rzymskiej są raczej proste, a sposób wznoszenia budowli można powiedzieć prymitywny, jak na ówczesne standardy. W okresie wczesnej monarchii Rzym był miastem drewnianym, a do pokrywania dachów używano słomy.
Pierwsze rzymskie świątynie powstały podczas panowania etruskich królów, to wtedy Rzymianie nauczyli się odlewać brąz oraz wypalać terakotę. Jednak znaczenie Rzymu w świecie śródziemnomorskim było praktycznie żadne. Sytuacja się zmieniła, kiedy Rzym nawiązał liczne kontakty handlowe, rozpoczął ekspansję na półwyspie oraz zapoznał się z architekturą hellenistyczną, zwłaszcza Greków. Te czynniki w zdecydowanym stopniu wpłynęły na dalsze kształtowanie się architektury Starożytnego Rzymu.
Odejście od drewnianych budynków nastąpiło pod koniec III wieku p.n.e., kiedy to zaczęto wznosić murowane domy prywatne, wielkie kamienice czynszowe (insulae) oraz jednopiętrowe domy bogaczy. W tym okresie wokół Forum Romanum powstawać zaczęły budowle publiczne, co w krótkim czasie wyniosło to miejsce na główne centrum życia towarzyskiego oraz handlowego Rzymu. Jedną z pierwszych takich budowli był wielki cyrk Flaminiusza z 221 roku p.n.e. Od II wieku p.n.e. zaczęły powstawać pierwsze kryte hale (curiae) przeznaczone za zebrania sądowe i różnego rodzaju posiedzenia.
Wraz z ekspansją w Italii oraz poza nią Rzymianie zaczęli dostrzegać korzyści płynące z szeroko rozbudowanej sieci dróg. Niewykluczone że ideę zaczerpnięto od Kartaginy, która była jednym z niewielu państw stosujących tę nową wygodę. W państwie rzymskim miały one początkowo głównie charakter militarny, jednak w okresie pokoju sprawdziły się jako doskonałe szlaki handlowe.
Rzymianie nowe techniki wznoszenia budowli zapożyczyli od Greków. Wprowadzono kolumnowe portyki, kształty budynków teatralnych i cyrku oraz style architektoniczne (dorycki, joński, koryncki), które mieszali ze sobą. W fasadach kilkukondygnacyjnych budowli umieszczali często na parterze cięższe optycznie kolumny doryckie, wyżej smuklejsze jońskie, a na szczycie korynckie. Ich własnym wytworem były łuki triumfalne i kolumny. Rzymianie wzbogacili greckie porządki architektoniczne o arkady, będące łukami wspartymi na dwóch kolumnach. Ponadto stworzyli swoje własne porządki architektoniczne. Kolumny, belkowanie i arkady stały się z czasem charakterystycznymi elementami architektury monumentalnej Starożytnego Rzymu.
Konieczność zaopatrzenia w wodę mieszkańców Rzymu dała początek budowie wodociągów oraz akweduktów, które ją sprowadzały z pobliskich gór. Pierwszym akweduktem był Aqua Appia powstały w 312 roku p.n.e. Z czasem wraz z ekspansją terytorialną akwedukty zaczęły powstawać masowo w całej Italii. Lokowano je przy większych ośrodkach miejskich. Do najważniejszych wodociągów w tym okresie należał aqua Macia, wzniesiony w 144 roku p.n.e. przez Kwintusa Marcjusza Reksa. Jako jedyny z zachowanych wodociągów jest czyny do dziś. Te wielkie konstrukcje oparte zostały na technice budowy mostów w celu wyrównania różnic wysokości terenu.
Ostatni okres republiki przyniósł Rzymowi zupełnie nowy wygląd. W stolicy powstawały wspaniałe budowle, jak np. świątynia Jowisza zbudowana w stylu toskańskim. W I wieku p.n.e. ambitni wodzowie chcący zyskać sobie sympatię ludu za łupy wojenne wznosili w Rzymie świetne konstrukcje. I tak zniszczoną w wyniku pożaru świątynię Jowisza odbudował Sulla, Pompejusz Wielki wzniósł pierwszy kamienny teatr, a Cezar zbudował własne forum – Forum Cezara. Niesamowicie wzbogacająca się na wojnach arystokracja zaczęła wznosić wytworne wille okrążone pięknymi ogrodami. Wtedy też miasta rzymskie otaczano murami obronnymi z bramami i wieżami.
Rzymianie posługiwali się bardzo wydajną, choć niezbyt odkrywczą technologią. Mieli lepszy sprzęt budowlany niż Egipcjanie, między innymi kołowroty, dźwigi i żelazne narzędzia, których budowniczowie piramid nigdy nie posiadali. Z drugiej zaś strony nie dysponowali niczym, co wykraczałoby poza greckie osiągnięcia w tej dziedzinie. Używali wielu materiałów, które w większości były już od dawna stosowane na Wschodzie. Właśnie tego wieku Rzymianie przejęli wynalezione nowe materiały budowlane: cegłę oraz zaprawę cementową (murarską). Wyjątek stanowił beton, oryginalny rzymski wynalazek, który pozwolił na wznoszenie budynków o nowym kształcie. Ponadto wynalezienie kopuł pozwoliło Rzymianom stać się pierwszymi, którzy nie potrzebowali rzędów kolumn do podtrzymywania szeroko rozpiętych stopów. Jedną z największych i najsłynniejszych budowli, w których wykorzystano kopułę był Panteon w Rzymie. Zapożyczono z tamtych rejonów także łuki oraz wielkie sklepienia, które znacznie ułatwiły budowę większych budowli. Sklepienia stosowano przede wszystkim w budownictwie świątynnym oraz w monumentalnych budowlach użyteczności publicznej. Pod koniec I wieku p.n.e. zaczęto stosować marmur wydobywany w północnej Italii, w Carrarze. Obok kamienia stał się jednym z najpopularniejszych materiałów. Kres republiki oraz początek pryncypatu miał wprowadzić państwo rzymskie w nowy, lepszy okres architektoniczny.
Domy budowane były podobnie jak greckie, tzn. posiadały atrium i perystyl. Budowano także wille, a w miastach powstawały kamienice czynszowe mieszczące sklepy i warsztaty na parterze, a mieszkania na wyższych kondygnacjach.
Drogi wznoszone masowo w okresie republiki w Italii doprowadziły do tego, że handel stał się w tym regionie zdecydowanie prostszy i wydajniejszy, co w krótkim czasie przeniesiono na terytoria podbite. Wzdłuż dróg powstawały nekropolia, czyli cmentarze. Powstawały katakumby i mauzolea, np. Mauzoleum Hadriana. Zaczęto tworzyć kanały odprowadzające nieczystości z miast, szczególnie w północnej Italii (Cloaca Maxima) oraz mosty, które udowodniły geniusz konstrukcyjny Rzymian. W okresie wypraw wojennych na północy w I wieku n.e. i początkach II powstały znakomite konstrukcje. Za ideał uważany był most na Dunaju wzniesiony za cesarza Trajana, który usytuowany był pod Żelazną Bramą. Wspomnieć warto także o Moście Fabrycjusza w Rzymie, który jest najstarszym zachowanym mostem w tym mieście. Konstrukcje te wznoszone były przez żołnierzy, głównie w celu przeprawienia się na drugi brzeg rzeki. Było to potwierdzenie geniuszu inżynieryjnego oraz umiejętności jakie posiadali Rzymianie pracujący w zespole. W różnych częściach imperium powstawało wiele wyjątkowych budowli. Wiele miast na wschodzie jak i na zachodzie poszczycić się mogło kuriami, cyrkami, amfiteatrami, łaźniami (termy), gimnazjami oraz innymi budowlami użyteczności publicznej. Ku chwale wodzów powstawały łuki triumfalne. Budowano pałace dla cesarzy. Można tu wymienić chociażby Złoty Dom Nerona, pałac Flawiuszów, czy willę Hadriana w Tivoli. Na koniec warto także wspomnieć, że na podbitych terenach Rzymianie zakładali stałe obozy wojskowe (castrum romanum), które dały początek licznym miastom.
Materiał opracowany przez:
