Censor był urzędnikiem w republice rzymskiej. Nazwa tego urzędu wzięła się od słowa „oceniam” (censeo). Cenzor był jednym z ważniejszych urzędników w państwie. Urząd cenzora powstał w 443 roku p.n.e. i początkowo był zastrzeżony tylko dla patrycjuszy. Wybieranych było zawsze dwóch cenzorów na 5-letnią kadencję.
Decyzja o doborze urzędników zapadała na zgromadzeniach komicjów centurialnych (comitia centuriata). Stanowisko to było jednorazowe, a reelekcja była zabroniona. Mimo tak długiego czasu urzędowania wypełnienie wszystkich zadań zajmowało im co najwyżej 18 miesięcy. Ich siedzibą była Villa Publica na Polu Marsowym.
Zwycięstwo plebejuszy nad patrycjuszami pozwoliło im zyskać prawo ubiegania się o stanowisko cenzora w 339 roku p.n.e. Wówczas to na wniosek Kwintusa Polibiusza Filona uchwalono lex Publilia Philonis de censore credendo, gdzie postanowiono, że przynajmniej jeden z cenzorów powinien być plebejuszem. Pierwszym cenzorem pochodzącym z plebsu był Gaius Marcius Rutilus.
Dostrzegając duże znaczenie tego urzędu zadecydowano o utrudnieniu piastowania stanowiska. W tym celu uzgodniono, że cenzorem może zostać osoba, która przeszła cały cursus honorum (ścieżka zaszczytów) i była konsulem. Cenzorzy należeli do tzw. magistur kurulnych (magistratus curules), co oznacza, że podczas wykonywania swych funkcji mieli prawo używać krzesła kurialnego (sella curulis) w teatrach i innych miejscach publicznych.
Cenzorzy jako jedyni z urzędników magistratury nie posiadali imperium, co nie pozwalało im posiadać eskorty liktorów niosących pęk rózek (fasces). Z kolei jako jedyni chowani byli w purpurowej todze (toga praetexta), co było oznaką władzy królewskiej.
Najstarszym i najważniejszym obowiązkiem cenzorów było sporządzenie spisu obywateli rzymskich i ich majątku (agere censum) i przypisanie ich do właściwego tribus i centurii. Listę sporządzano na podstawie oświadczeń składanych przez uprawnionych obywateli.
Do innych obowiązków należało ustalanie listy 18 centurii jazdy oraz senatorów (lectio senatus) na następną kadencję, kontrolowanie wydatków państwa na cele publiczne, określanie kosztów prowadzenia wojen i rozbudowy armii. Ponadto ustalali oni listę ekwitów. Był to pierwszy zakres obowiązków cenzorów.
Drugim zakresem obowiązków cenzorów była cura morum, czyli czuwanie nad moralnością obywateli. W razie złego zachowywania się danego obywatela przy jego nazwisku zawierano notę cenzorską (nota censoria), która przenosiła obywatela z tribus wiejskiej do jednej z czterech tribus miejskich. Pozwalało to umniejszyć godność obywatela, który przechodził w region przeznaczony między innymi dla wyzwoleńców. Inną karą było na przykład usunięcie obywatela z centurii jeźdźców (equum adimere) i skreślenie z listy senatorów (senatu movere). Cenzorzy mogli go nawet pozbawić praw politycznych, wówczas cenzorzy nazywani byli aerari. Wyrok był prawomocny i nie było żadnej szansy na odwołanie się. Nieskuteczne było nawet weto trybuna ludowego. W tym zakresie jedyną niedogodnością dla cenzorów było to, że decyzja o karze musiała się spotkać ze zgodą towarzysza. Jak widać więc w rękach cenzorów znajdowała się duża władza.
Znaczenie cenzorów upadało wraz z pogłębianiem się kryzysu w republice. Ambitni politycy, dla których ten urząd był niewygodny, doprowadzili do zniesienia praktycznie wszystkich uprawnień cenzorów. Znaczenie urzędu starał się odrestaurować cesarz Klaudiusz. Ostatecznie jednak urząd ten stracił na znaczeniu i utrzymał formę tylko honorową.
Materiał opracowany przez:
