Istniejący od 27 roku p.n.e. pryncypat, skupiający władzę w rękach cesarza tytułowanego princeps („pierwszy obywatel”), przy pozorach zachowania instytucji republikańskich, w III wieku n.e. przechodził wielokrotnie wiele kryzysów, zarówno wewnętrznych jak i zewnętrznych.
Pod koniec tego wieku sytuacja zaczęła się wyraźniej zaogniać. Konieczność obrony państwa przed atakami zewnętrznymi, potrzeba skupienia sił w jednym ręku w celu utrzymania jedności imperium zagrożonego uzurpacjami i powstaniami ludności doprowadziły do przekształcenia formy rządów z pryncypatu w dominat. System ten praktycznie i formalnie zrywał z pozorami republiki i przekazywał pełnię władzy cesarzowi, „panowi” (dominus, od którego wzięła się nazwa rządów).
Dominat mimo że kształtowany był przez cały III wiek n.e., na przykład przez cesarza Aureliana (270 – 275 n.e.), który tytułował się panem i bogiem urodzonym (dominus et deus natus), formalnie ustanowiony został za panowania Dioklecjana (284 – 305 n.e.) pod koniec wieku, a kontynuowany przez Konstantyna Wielkiego.
Do wykształcenia się tego systemu rządów przyczyniły się wzory zaczerpnięte z Persji, z państwa Sasanidów. Wprowadzono wschodni rytuał dworski, charakteryzujący się niezwykłym przepychem. Cesarz przestał być pierwszym obywatelem, a stał się całkowicie niezależnym władcą absolutnym. Senat stracił znaczenie i w ogóle nie odgrywał roli w państwie poza może mniejszymi sprawami.
Tetrarchia
Cesarz wyciągnął wnioski z doświadczeń poprzednich dziesięcioleci i przeprowadził gruntowną reformę państwa rzymskiego. Zrozumiał, że jedna osoba nie jest już w stanie zarządzać tak rozległym terytorium. Nie można było bowiem szybko i skutecznie reagować w konkretnych sytuacjach, jakie zaistniały na odległych jego krańcach. Dlatego wprowadził system, który nazwano tetrarchią (z greckiego „rządy czterech”, „czwórwładza”; z łaciny „kwadrumwirat”).
Cesarz wyznaczył współrządcę z tytułem augusta i powierzył mu zarząd zachodniej części państwa. Dioklecjan pozostał na Wschodzie, ale zachował władzę zwierzchnią wobec wszystkich pozostałych. Każdy z augustów wyszukał sobie do pomocy zastępcę z tytułem cezara. Cesarz zakładał, że po dwudziestu latach rządów augustowie dobrowolnie zrzekną się władzy, a ich miejsce zajmą cezarowie. Powołają oni nowych cezarów, którzy w przyszłości również zostaną augustami, co miało się ciągnąć. System ten okazał się jednak utopijny, bowiem po abdykacji Dioklecjana i jego odpowiednika na zachodzie doprowadziło do nowych wojen domowych.
Główne reformy wprowadzono jednak w administracji i wojsku. Wpierw w związku z przebudową państwa powstały nowe urzędy. Najbliższymi doradcami cesarza byli członkowie rady cesarskiej (sacrum consistorium). Na dworze z kolei wprowadzono stanowiska:
– marszałka dworu cesarskiego (praepositus sacri cubiculi)
– naczelnika skarbu cesarskiego (comes sacrarum largitionum)
– zarządcy majątków cesarskich (comes rerum privatarum)
– naczelnika gwardii cesarskiej (magister officiorum)
– naczelnika (sekretarza) kancelarii cesarskiej (quaestor sacri palatii)
Wszyscy ci urzędnicy, którzy zastąpili dawniejszych, funkcjonujących w okresie pryncypatu, pobierali wysokie wynagrodzenie i byli uszeregowani w rangi w zależności od wysokości wynagrodzenia.
Dioklecjan ponadto podzielił prowincje na mniejsze, podwajając ich liczbę, z około 50 do około 100, by w V wieku n.e. wynosiły one 120. W ten sposób cesarz osłabił pozycję namiestników prowincji i uzyskał lepszą nad nimi kontrolę. Kilka lub kilkanaście mniejszych prowincji z kolei tworzyło jednostkę nadrzędną, diecezję. Na początku IV wieku n.e. było ich 12, potem liczba wzrosła do 14. Aby dobrze zarządzać podwojoną ilością prowincji zwiększono liczbę urzędów centralnych i prowincjonalnych, których utrzymanie stanowiło jedno z głównych obciążeń ludności.
W celu zwiększenia ruchliwości i mobilności wojsk na granicy za panowania Konstantyna Wielkiego zreorganizowano armię, tworząc jej dwa rodzaje. Wojska przygraniczne (limitanei) miały za zadanie przyjmować na siebie pierwsze uderzenie wroga. Rolą natomiast armii lotnej (comitatenses), stacjonującej w pewnej odległości od granicy i tworzonej głównie przez konnicę, było niesienie pomocy w miejsca szczególnie zagrożone. Nowością było też wprowadzenie całkowitego rozdziału władzy cywilnej od wojskowej.
System tetrarchii nie przetrwał co prawda jego twórcy, ale reformy Dioklecjana wzmocniły państwo rzymskie na prawie dwieście lat oraz pozwalały bronić skutecznie granic do początków V wieku n.e. Działalność Dioklecjana starał się kontynuować Konstantyn Wielki, który zdobył na dłuższy okres czasu całkowitą władzę nad cały państwem. Jego panowanie było próbą ratowania jedności Imperium Romanum.
Po śmierci cesarza tendencje podziałowe uległy jednak nasileniu. W roku 395 n.e. cesarz Teodozjusz Wielki (379 – 395 n.e.), podzielił cesarstwo na dwie części: wschodnią i zachodnią. Podział ten okazał się trwały i w pewnym stopniu przyczynił się do upadku w 476 roku n.e. części zachodniej.
Materiał opracowany przez:
