Consul był jednym z dwóch najwyższych rangą urzędników wybieranych przez komicja centurialne na roczną kadencję. Nazwa tego stanowiska wzięła się od słowa consulere, czyli „zwoływać na obrady”. Początkowo zwano ich również praetores („idący na czele”) lub iudices.
Wyboru konsulów dokonywano na zgromadzeniach centurialnych. Wypełnianie powierzonej funkcji rozpoczynano z dniem 1 sierpnia, a od 153 roku p.n.e. od dnia 1 stycznia. Swoją władzę dzierżyli przez 1 rok, z tym, że w każdym miesiącu władzę sprawował, kolejno, jeden z nich.
Powołanie urzędu konsula wiąże się tradycyjnie z ustanowieniem republiki w 509 roku p.n.e. Początkowo konsulami byli wyłącznie patrycjusze. W roku 444 p.n.e. trybun Kanulejusz złożył wniosek o dopuszczenie plebejuszy do konsulatu. Po zaciętych sporach zgodzono się na zawieszenie konsulatu, zamiast niego wprowadzono nowy urząd trybunów wojskowych z władzą konsularną (tribuni militum consulari potestate) powoływanych w liczbie od 3 do 8, dostępny zarówno dla patrycjuszy jak i plebejuszy. Część uprawnień konsulów przeniesiono jednak na ustanowiony wówczas w 443 roku p.n.e. urząd cenzora, dostępny tylko dla patrycjuszy. Ta forma rządu trwała do roku 366 p.n.e. kiedy na mocy lex Licinia Sextia powrócono do wyboru dwóch konsulów, tym razem powoływanych zarówno z patrycjuszy jak i plebejuszy.
Kandydat (candidatus na konsula zwany tak od lśniąco białej togi, toga candida) musiał osobiście zgłosić się na forum. Konsul musiał mieć ukończone 43 lata, sprawować poprzednio urzędy przewidziane w tzw. cursus honorum czyli kolejno kwesturę, edylat i preturę a reelekcja po zakończeniu rocznej kadencji mogła nastąpić dopiero po 10 latach. W wypadku śmierci lub zrzeczenia się urzędu przez jednego z konsulów, drugi zwoływał komicja, które wybierały konsula dokooptowanego (consul suffectus).
Konsulowie posiadali imperium maius, co oznaczało najwyższą władzę wojskowo-religijną na terenie miasta i poza nim. Do ich zakresu ich działań należało:
– kontrolowanie działalności wszystkich urzędników, za wyjątkiem trybunów ludowych
– zwoływanie posiedzeń senatu i zgromadzeń ludowych
– nadzorowanie wykonywania uchwał senatu i zgromadzeń ludowych
– unieważnianie i zmienianie zarządzenia innych urzędników
– przeprowadzanie wyborów urzędników
– ogłaszanie rekrutacji
– organizacja świąt latyńskich na Górze Albańskiej
– przyjmowanie obcych poselstw
– interpretowanie wróżb (auspicia)
Władza konsulów podlegała jednakże kilku ograniczeniom. Na terenie Rzymu, ich władza była ograniczona przez trybunów ludowych, którzy mieli prawo weta w stosunku do zarządzeń konsulów. Kolejnym ograniczeniem była możliwość odwołania się od wyroku skazującego na śmierć lub wygnanie, do ludu (provocatio ad populum). Instytucja odwołania istniała od początku republiki, a wprowadzono ją przy użyciu lex Valeria de provocatione ad populum z 509 roku p.n.e. Również jeden z konsulów mógł wystąpić przeciwko swojemu „koledze” poprzez intercesio.
Konsulom towarzyszyli liktorzy w liczbie 12. Symbolem władzy liktorów był pęk rózg (fasces), w które, poza murami miasta, wpinano topór (secures), będący symbolem nieograniczonej władzy konsula. Konsul posiadał również pomocników do spraw finansowych, w osobach 4 kwestorów (quaestores).
Po upływie kadencji, eks-konsul otrzymywał stanowisko prokonsula, namiestnika prowincji konsularnych, które przypadły mu w drodze losowania (provincias sortiri).
W okresie cesarstwa ranga konsulatu mocno zmalała. Za pryncypatu ich liczba wzrosła, gdy stworzono obok zasadniczej pary (consules ordinarii) dodatkowe pary konsulów (consules suffecti), którzy sprawowali władzę tylko przez parę miesięcy. Różne niepewne sytuacje i mnogość urzędów, jak np. w 190 roku n.e. za panowania cesarza Kommodusa doprowadziły do tego, że odebrano konsulom władzę nad wojskiem i nie mieli oni już wpływu na politykę państwa, uzyskując w zamian drugorzędne funkcje jurysdykcyjne. W okresie dominatu funkcja konsula stała się czysto honorowa. Konsulowie byli wybierani nawet po upadku cesarstwa zachodniorzymskiego aż do 541 roku n.e., kiedy to cesarz wschodni, Justynian Wielki zniósł urząd.