Castra Romana charakteryzował się doskonałym wykonaniem. Budowany był z drewna, a siłą roboczą byli legioniści. Należy zauważyć, że Rzymianie tak jak już nam wiadomo charakteryzowali się doskonałym kunsztem budowniczym.
Jednak obóz rzymski tworzony na potrzeby militarne, nie był budowany przez zawodowych inżynierów i budowniczych. Tworzony był przez zwykłych, a zarazem niezwykłych żołnierzy, którzy budowali obóz w każdym miejscu, każdego dnia. Warowny obóz rzymski był albo kwadratowy, albo prostokątny, otoczony murem z czterema bramami oraz wałem lub palisadą. Rogi obozu w celu utrudnienia wrogom wspięcie się na palisadę były zaokrąglane. Średni czas wzniesienia obozu rzymskiego wynosił według przekazów starożytnych od 4 do 5 godzin. W dogodnych warunkach obóz mógł być jednak wzniesiony nawet w 3 godziny.
Rzymianie budować obozy warowne zaczęli już z pewnością w czasie wojny z Pyrrusem w latach 280-275 p.n.e. Rozbijano je wówczas co noc, w celu schronienia armii w wypadku przegranej bitwy lub pozostawienia taboru oraz rannych na czas bitwy.
Budowa zazwyczaj zaczynała się popołudniem, bowiem dzienny rozkład zajęć armii był ułożony co do godziny. Bardzo wcześnie rano (wraz ze wstaniem słońca) legioniści wyruszali w drogę. Podróż wynosiła średnio w czasie 8 godzin. Przodem wysyłano specjalną grupę, która miała wybrać najlepsze miejsce na budowę obozu oraz rozpocząć przygotowania do budowy. Po ciągłym marszu, legioniści zatrzymywali się w dogodnym miejscu na obóz i dzielili na grupy:
1) przynoszenie drewna i materiału budulcowego
2) budowa
3) składowanie materiału i zanoszenie na miejsce budowy
4) patrolowanie i ochranianie miejsca prac
Teraz przedstawię jak przebiegała sama budowa, co wznoszono jako pierwsze i czym się dokładnie zajmowano.
Powstawanie obozu
W momencie dokonania postoju przez dowódcę i rozpoczęcia prac nad obozem, oddziały pomocnicze wysyłane były w celu plądrowanie okolicy (terytorium wroga) lub zdobywania pożywienia, paszy i drewna na ogniska. Legioniści wydobywali narzędzia ze swych niesionych na plecach pakunków i wznosili warowny obóz. Warto zauważyć, że najczęściej wybieranym miejscem na powstawanie obozu były wzniesienia, ze względów obronnych i widokowych. Ponadto obóz powinien być usytuowany przodem do zbocza, w miarę możliwości blisko lasu i źródła wody – minimalizując możliwość zasadzki. Teren był oczyszczany i wyrównywany.
Gdy legioniści okopywali teren, na straży stały kohorty z każdego legionu po jednej. Z wydobytej w ten sposób ziemi budowano wał przy fosie. Wał zazwyczaj mierzył, jak opisuje Polibiusz, zwykle 4 metry wysokości i metr szerokości, a rów 4 metry szerokości i 3 metry głębokości. Juliusz Cezar miał podobno upodobanie do wałów o szerokości przekraczającej 6 metrów.
Budowę rozpoczynano od elementów obronnych. Ścięte drzewa wykorzystywano na bramy (szerokość około 15 metrów) i wieże strażnicze, które po skonstruowaniu na miejscu ustawiano na każdym z czterech wałów (wszystkie miały następnego dnia spłonąć, gdy armia wyruszy w drogę). Siły strzelnicze rozmieszczone były wzdłuż przedpiersia. Przestrzeń 60 metrów pomiędzy wałami obronnymi, a pierwszymi rzędami namiotów wypełniona była przez bydło, łupy i jeńców. Jak pisze Polibiusz umieszczani tu byli, po to by w razie ataku wroga nie można było dosięgnąć ich ognistymi strzałami.
Wysokość ściany obozu wynosiła zazwyczaj dwie trzecie szerokości rowu, szerokość była podobna. Zbocze i ścianę okalające obóz wieńczyła zawsze palisada (vallum).
Wraz z budową umocnień i barier obronnych, równocześnie wznoszono główną kwaterę dowódcy armii (pretorium), a potem kwatery jego zastępców, z szefem sztabu włącznie. Następnie powstawały namioty trybunów i centurionów, z których każdy miał własny namiot. W kolejności kolejne były warsztaty naprawcze, grodzono teren kwatermistrza i wytyczano obozowy plac lub forum (locus gromae), znajdujący się w centrum obozu. Przy forum znajdował się ołtarz ofiarny, mównica oraz wspomniane namioty dowódcy i oficerów.
Następnie legioniści wytyczali biegi uliczek. Każda kohorta miała swoją własną ulicę. W obozie rzymskim wyróżniano dwie główne ulice: Via Principalis i Via Pretoria, krzyżujące się pod kątem prostym. Na ich końcach znajdowały się bramy:
– Brama Główna (porta praetoria)
– Brama Tylna (porta decumana)
– prawa brama na Via Pricncipalis (porta principalis dextra)
– lewa brama na Via Pricncipalis (porta principalis sinistra)
Wzdłuż uliczek ustawiano rzędy dziesięcioosobowych namiotów według szablonu niezmiennego od wieków. Wykonane one były pierwotnie ze skóry, lecz już w I wieku p.n.e. powszechnie były szyte z płótna. Jeżeli w momencie budowy castra padał akurat deszcz, wówczas namioty rozstawiano wcześniej. Warto zauważyć, ze wszystkie namioty niesione były podczas marszu przez muły. Obozy wznoszone podczas zimy były nieco wygodniejsze, bowiem namioty zastępowano niewielkimi chatkami. Po kilku miesiącach praktyk legioniści mogli już rozbijać obóz z zamkniętymi oczami.
W trakcie tych wszystkich prac legioniście wolno było odstawić tarczę i oszczep, a także zdjąć pakunek z pleców i hełm, poza tym jednak musiał mieć na sobie skórzaną kurtkę z naszytymi płytami zbroi, miecz i sztylet, by bez chwili zwłoki mógł rzucić się do walki. Zauważenie braku któregokolwiek z tych elementów uzbrojenia groziło karą śmierci. Widać więc, że życie legionisty nie było zbyt ciekawe i wygodne. Każde małe niedopatrzenie lub nie dyscyplina były surowo karane.
Gdy obóz był już gotowy, określona liczba strażników udawała się na z góry wyznaczone stanowiska na wałach. Wartownicy ustawieni byli średnio co 10 metrów. Zmiany warty ogłaszane były dźwiękiem trąbki, które zarządzano co trzy godziny. Stanowiska wartownicze w nocy patrolowane były przez czteroosobowe grupy konnych, które składały raport. Jeśli kogoś nie było lub zasnął groziło to nawet egzekucją. Wysnuć można wnioski, że życie legionisty było bardzo ciężkie i oparte na surowej dyscyplinie. Nie można było sobie pozwolić na błąd i pomyłkę. Wszystkie występki legionisty były surowo karane.
Rodzaje obozów
Powszechnie wyróżniało się dwa typy obozów rzymskich:
– obóz marszowy – budowano zawsze z drewna i miały one prostokątny wygląd. Często rezygnowano z bramy, którą zastępowała przerwa w obwarowaniach. Konstrukcja i rozplanowanie przedstawione wcześniej.
– obóz stały (castrum) – budowano z kamienia. Miały formę twierdzy. Często odchodzono od prostokątnej formy, szczególnie w późnym antyku, kiedy do zwiększenia obronności wykorzystywano każdą wyniosłość. Duży nacisk kładziono na dokładne wymierzenie przestrzeni obozu, która musiała uwzględnić ukształtowanie terenu, zaopatrzenie w wodę oraz liczbę legionistów mających tam stacjonować. Wyznaczanie planów wszelkiego rodzaju obiektów rozpoczynano od ustalenia środka i kierunków, w jakich był zorientowany obóz. Obozy stałe były podstawą do powstawania późniejszych miast.
Początki miast
Obozy stałe usytuowane w okresie cesarstwa na limes z czasem zaczęły się przekształcać w miasta. Spowodowane to było przede wszystkim przenoszeniem się wystraszonych mieszkańców przygranicznych wiosek do obozów, które z czasem stawały się tętniącymi życiem osadami. Warto także zauważyć, że wielu ludzi wysiedlonych ze swoich domostw na mocy edykty cesarskiego musiało przenieść się do obozów.
Z kolei Rzymscy żołnierze stacjonujący lata w obozie zakładali rodziny, co także wpływało na przekształcanie się obozu wojskowego w osadę obronną, a potem miasto.
Nowopowstałe miasta, otoczone murami, miały formę prostokątu lub kwadratu (podobnie jak obozy) i posiadały dwie główne ulice przecinające miasto na ćwiartki:
– Cardo (północ-południe)
– Decumanus (wschód-zachód)
Do tych ulic dochodziło wiele innych, mniejszych dróg ustawionych pod kątem prostopadłym.
Punktem centralnym każdego miasta na skrzyżowaniu ulic Cardo i Decumanus było forum, wokół którego budowano świątynie, kurię, i bazyliki. Sama bliskość legionów gwarantowało bezpieczeństwo i stymulowało rozwój miast, które stały się w następnych epokach ważnymi metropoliami Europy.
Materiał opracowany przez:
