Po upadku monarchii w 509 roku p.n.e. Rzym stopniowo podupadał. Wyniszczały go zarówno spory wewnętrzne, jak też wojny ze schodzącymi w doliny górskimi plemionami sabelskimi Ekwami i Wolskami. Wewnętrzne spory złagodziło wprowadzenie w 449 roku p.n.e. prawa XII Tablic, pierwszej rzymskiej kodyfikacji prawa zwyczajowego.
Kodyfikacja ta zuniformizowała społeczeństwo rzymskie. Wskazują na to wyraźnie wyniki badań archeologicznych. Dysponujemy licznymi zabytkami poświadczającymi występowanie na terenie Rzymu rozwiniętej kultury arystokratycznej, czerpiącej wzory z Grecji, Etrurii i Fenicji. W znaleziskach pochodzących z VI i I połowy V wieku p.n.e. występuje licznie ceramika sympozjalna, która zanika po tym okresie.
Od wprowadzenia prawa Dwunastu Tablic, Rzym przez długie lata był prymitywnym pod względem kulturalnym i nastawionym na podboje zewnętrzne społeczeństwem chłopskim. W pierwszym półwieczu po upadku monarchii doszło również do powstania podstawowych instytucji republikańskich, stanowiących o charakterze tego państwa na następne czterysta z górą lat. Władzę wykonawczą w miejsce monarchii przejęło dwóch konsulów wybieranych na okres jednego roku. Kolegialność i stosunkowo krótki okres sprawowania konsulatu utrudniały przejęcie władzy przez jednostkę. Usankcjonowano również istnienie ciała doradczego przy konsulach czyli senatu. W jego skład wchodzili naczelnicy najważniejszych rodów, które w społeczeństwie rzymskim odgrywały kluczową rolę. Sukcesy w wojnach z najazdem ludów sabelskich skłoniły Rzym do uderzenia na północ. Zdobyto Fideny miasto przy którym znajdowała się główna obok Rzymu przeprawa przez Tyber.
Podbój ten stanowił tylko preludium dla znacznie ważniejszego osiągnięcia militarnego, czyli zwycięskiej wojny z Wejami. Weje był to najbliższy etruski sąsiad Rzymu – miasto o podobnych rozmiarach, bogactwie i zasobach ludzkich. Zdobycie go spowodowało podwojenie terytorium Rzymu. Przez pewien czas nie było wiadomo, co z tak ogromną zdobyczą zrobić. Ruchomy majątek Wejentynów rozszabrowali rzymscy wojownicy. Problemem była jednak ziemia. Trzeba było wielkiego wstrząsu psychicznego, by problem ten rozwiązać, a stało się to po zdobyciu Rzymu przez Galów. Galowie po dramatycznej klęsce armii rzymskiej nad rzeką Allią zdobyli miasto w 386 roku p.n.e. Opuścili je dopiero po otrzymaniu okupu wypłaconego przez sojusznika Rzymu Caere. Wkrótce potem tereny zdobyte przez Rzym na Wejentynach zostały rozdzielone pomiędzy rzymskich mężczyzn. Tym samym Rzym stał się miastem pozbawionym na pewien czas bezrolnych obywateli. W tym samym czasie zaostrzyła się walka pomiędzy starą arystokracją patrycjuszowską, a obywatelami o znacznych majątkach, lecz pozbawionymi odpowiedniego pochodzenia, skupionymi w opozycyjnej względem patrycjuszowskiego państwa organizacji plebejskiej. Następne sto lat zajęło Rzymowi podporządkowanie Italii.
Kolejne ludy i państwa schylały głowy pod jego jarzmo. Rzymianie konfiskowali znaczną część ziemi pokonanych przeciwników i tworzyli na tym terenie kolonie wojskowe. Jednocześnie zawierali sojusze wojskowe z pokonanymi wrogami, dla których jedyną często szansą na odzyskanie majątku było współuczestniczenie w rzymskich podbojach i wzięcie udziału w kolejnych kolonizacjach. W ten sposób połączona armia, składająca się z Rzymian i ich sprzymierzeńców, rosła w siłę z roku na rok. Podbój łączył wszystkie grupy społeczne Wiecznego Miasta. Zwykli obywatele bogacili się i zyskiwali ziemię. Arystokracja zdobywała sławę, która w systemie rodowym, przy słabo rozwiniętej gospodarce monetarnej, stanowiła o pozycji społecznej i prestiżu otaczającym jednostkę. Zwycięska wojna, zakończona triumfem, czyli specjalną procesją, która przechodziła przez Rzym i kończyła się na Kapitolu, stanowiła marzenie każdego arystokraty.
Pełne panowanie Rzymu nad Półwyspem Apenińskim zagwarantowało zwycięstwo nad Samnitami w szeregu ciężkich wojen toczonych w II połowie IV i na początku III wieku p.n.e. Kulminacyjnym momentem tej walki było zwycięstwo pod Sentinum w 295 roku p.n.e. nad połączoną armią Galów i Samnitów. Po ich pokonaniu na drodze Rzymian pozostał już tylko Tarent. Miasto to wezwało w 280 roku p.n.e. na pomoc jednego z najlepszych wodzów starożytności Pyrrusa, króla Epiru. Pokonał on Rzymian w dwóch kolejnych bitwach, pod Herakleją i Ausculum, ponosząc jednak przy tym ogromne straty. Nie rozstrzygając wojny przeniósł działania zbrojne na Sycylię, występując przeciwko Kartaginie. Po powrocie do Italii poniósł w 275 roku p.n.e. klęskę w starciu z Rzymianami pod Benewentem i pozostawił Tarent samemu sobie. Miasto skapitulowało w 272 roku p.n.e.
Po pokonaniu Tarentu, shołdowaniu Apulii i Messapii w 266 roku p.n.e. oraz zdobyciu ostatniego wolnego miasta etruskiego Volsinii w 264 roku p.n.e., Rzym panował nad całą Italią aż do północnego łuku Apeninów, za którym zaczynały się terytoria galijskie.
Materiał opracowany przez:
