U schyłku VI wieku p.n.e. pojawiły się oznaki osłabienia panowania etruskiego w Italii. W walce z Grekami zaczęli ponosić klęski (pod Kyme w 525 i 474 roku p.n.e.) głównie za sprawą Syrakuz, które podjęły się obrony miast greckich zagrożonych ekspansją etruską.
Zły bilans walk dla Etrusków doprowadził do tego, że ostatni król rzymski, pochodzenia etruskiego, stracił poparcie i został wypędzony z miasta.
W momencie obalenia ostatniego króla Rzym dysponował rozległym (jak na miasto-państwo) terytorium, silną armią i szerokimi kontaktami handlowymi i dyplomatycznymi, nie tylko z sąsiednimi miastami latyńskimi, ale również z miastami etruskimi, greckimi koloniami na południu Półwyspu Apenińskiego oraz z odległą Kartaginą. Czynniki te umożliwiały Rzymowi reformę życia politycznego i rozwój gospodarczy.
Pierwszym krokiem było zniesienie władzy królewskiej i wprowadzenie urzędu interrexa, który urzędował wtedy, kiedy zabrakło na skutek nieprzewidzianych okoliczności najwyższych urzędników. Zachowano natomiast tzw. rex sacrorum, który miał powierzoną opiekę nad kultem religijnym. Ponadto oficjalnie władzę suwerenną w Rzymie przejął lud rzymski (populus Romanus Quiritium), który swoje prawo realizował na zgromadzeniach. Jednakże ta piękna idea demokratyzacji życia publicznego, nie do końca została odzwierciedlona. Pośrednie głosowanie poprzez kurie, centurie i tribus, powodowało iż władza w Rzymie należała do jedynie wąskiej grupy patrycjuszy, którzy swoimi głosami mogli z łatwością podejmować decyzje, bez pytania się o sprawy plebejuszy. To z kolei prowadziło później wielokrotnie do konfliktów między patrycjuszami, a plebejuszami.
W bardzo wczesnej republice najwyższą władzę posiadał jeden urzędnik, praetor maximus („idący na czele”), który urzędował przez jeden rok i był wyposażony w najwyższą władzę wykonawczą, sądowniczą i wojskową (imperium). Mógł on być wybrany jedynie spośród patrycjuszy.
W niedługim czasie, ściśle nieokreślonym, został on zastąpiony przez wybieralnych na okres roku, dwóch konsulów (consul), którzy wyposażeni zostali w dużą, lecz równą władzę. Był to początek stosowanej w republice rzymskiej kolegialności magistratury. Najwyższą jednak władzę polityczną i administracyjną sprawował złożony z patrycjuszy senat, który kontrolował wszelkie dziedziny życia państwa. Można tym samym powiedzieć iż republika rzymska, nie była państwem każdego obywatela, lecz republiką arystokratyczną, gdzie przywileje i władza leżały w rękach patrycjuszy.
Wyjątkowym urzędem, który powołano zaraz po wprowadzeniu konsulów był dyktator (dictator). Urząd ten utworzono głównie ze względu na bardzo ciężką sytuację polityczną tego okresu, kiedy w państwie istniał istny chaos wewnętrzny. Dyktator był mianowany przez konsula na okres sześciu miesięcy i wyposażony w nieograniczoną władzę, mającą mu umożliwić wyprowadzenie państwa z kryzysu.
Wkrótce pojawiły się nowe instytucje administracyjne, które pośrednio były wynikiem wspomnianego konfliktu pomiędzy społecznością plebejską, a patrycjuszowską (tzw. I secesja). Patrycjusze, którzy posiadali władzę, pieniądze oraz ziemie, uciskali plebejuszy poprzez utrudnianie im dostępu do ziem oraz uniemożliwianie piastowania urzędów. Wynikiem tego było wyodrębnienie posady trybuna ludowego (w 494 roku p.n.e.) i edyla.
Osiągnięcia pierwszej secesji okazały się jednak niewystarczające, gdyż w połowie V wieku p.n.e. nastąpiła II secesja (449 rok p.n.e.). W jej to wyniku plebejusze uzyskali szeroki dostęp do magistratury państwowej: w 421 roku p.n.e. do kwestury, w 367 roku p.n.e. do konsulatu; w 364 roku p.n.e. do edylatu; w 356 roku p.n.e. do dyktatury; w 351 roku p.n.e. do cenzury i w 337 roku p.n.e. do pretury.
Sprawowanie urzędów w republice nie dawało żadnych materialnych korzyści. Było wręcz odwrotnie. To urzędnicy ponosili ogromne koszty, celem wystawienia odpowiedniej liczby imprez dla ludności czy dostarczenia im podstawowych wygód życia codziennego. W ten sposób aktywny i hojny urzędnik mógł zapisać się w pamięci rodaków i liczyć na gratyfikację, w postaci poparcia o kolejne stanowisko w politycznej karierze. Czynności urzędników wspomagali niżsi funkcjonariusze. Zaliczyć do nich należy: pisarzy (scribae), tłumaczy (interpretes), woźnych (praecones) oraz gońców (viatores).
W okresie kandydowania pretendend na stanowisko zakładał toga candida i prowadził akcję wyborczą, polegającą na obchodzeniu (ambitus) dzielnic i zdobywania sobie poparcia wśród ludu. Normalnością było także kupowanie głosów.
Ekspansja
Konflikt wewnętrzny między dwoma grupami obywateli nie był jednak jedynym problemem rzymskiej republiki. W 486 p.n.e. rozpoczęła się trwająca około 50 lat wojna Rzymu z Ekwami i Wolskami, która była faktycznym początkiem polityki ekspansjonistycznej. W ich to wyniku Rzym opanował całą Italię środkową.
W 390 roku p.n.e. Rzym przeżył tragiczny najazd Galów, którzy doszczętnie złupili miasto. Po tym wypadku zdecydowano się zabezpieczyć miasto w nowe mury obronne, których budowę zaczęto w 378 roku p.n.e. (mury serwiańskie). Najazd Galów na Italię zamiast ostudzić agresorskie zapędy Rzymian, tylko je podsycił. Stopniowo Rzym zaczął rozprawiać się ze swoimi sąsiadami, w tym Etruskami. Ostatecznie podbój półwyspu zakończył się 264 roku p.n.e. zajęciem etruskiego centrum religijnego Wolsynie. Podbite ludy musiały stać się sprzymierzeńcami Rzymu i wspierać go własnymi wojskami. Część zdobytych ziem zasiedlano kolonistami, resztę pozostawiono dotychczasowym właścicielom.
Opanowanie jednak całego półwyspu Apenińskiego nie wystarczyło Rzymowi. Zaczęto prowadzić ekspansję poza obręb Italii: na Sycylii, Sardynii, Hiszpanii, Północnej Afryce, Grecji i Azji Mniejszej.
Materiał opracowany przez:
