W wyniku podboju świata śródziemnomorskiego i wywołanych tym przeobrażeń społecznych tradycyjny ustrój Rzymu zaczął się załamywać. Zalążki tego procesu wystąpiły już wprawdzie wcześniej, ale dopiero stworzenie imperium przyspieszyło kryzys ustrojowy.
Rzym formował się w pierwszych wiekach republiki w oparciu o wzory miasta-państwa, którego cechą była jednoroczność (annuitas) urzędów republikańskich i bezpośredni udział obywateli w życiu politycznym państwa. W miarę jednak, jak Rzym w III i II wieku p.n.e. przeobraził się w wielkie imperium, podstawowe organy, takie jak senat, magistratura czy zgromadzenie ludowe, zaczęły pracować wadliwie.
Kryzys republiki rzymskiej uwidocznił się w II połowie II wieku p.n.e. Niesamowity rozwój terytorialny państwa rzymskiego pozwalał wysokim grupom społecznym na powiększanie swojego majątku kosztem biedniejszych warstw. Bogaci nabywali wielkie majątki ziemskie, w których pracowali niewolnicy, masowo sprowadzani z różnych części państwa. Drobni posiadacze ziemscy, stanowiący trzon armii, przebywali długo na wojnie. Fakt ten wykorzystywali bogaci, którzy zagarniali ich majątki. Utrata majątku doprowadzała do upadku średniozamożnych Rzymian poniżej cenzusu majątkowego. To z kolei nie pozwalało im na wstępowanie do armii. Sytuacja ta w masowej skali mogła mieć tragiczne skutki dla całego państwa.
W latach 30-tych II wieku p.n.e. sytuacja ta stała się tak dramatyczna, że trybun ludowy został zmuszony do przeprowadzenia reform. Piastujący w roku 133 p.n.e. ten urząd Tyberiusz Grakchus wyszedł z propozycją podziału ziemi państwowej między proletariat. Pomysł spotkał się jednak ze sprzeciwem optymatów, konserwatywnego stronnictwa, które w końcu zabiło niewygodnego rywala. Reformę próbował kontynuować 10 lat później brat Tyberiusza, Gajusz Grakchus, który jednak także został zamordowany. Obaj Grakchowie należeli do ugrupowania politycznego, popularów, które poszukiwało różnych dróg naprawy systemu republiki lub nawet całkowitego jej zniesienia. Optymaci, będący uosobieniem Senatu znaleźli się w zagrożeniu.
Reformy Grakchów, które były z determinacją blokowane przez członków bogatych rodów senatorskich okazały się pierwszym krokiem do upadku republiki.
Sytuacja została dodatkowa zaogniona rozłamem wśród warstw rządzących. Doszło bowiem do podziału na dwa ugrupowania. Narodziło się skrzydło optymatów i popularów. Powstanie optymatów nastąpiło w 134 roku p.n.e. i swoją działalnością wywarło duży wpływ na opisane prace Grakchów.
Ogrom imperium oraz prowadzenie ciągłych walk na wszystkich granicach zmusiły Senat do poszukania drogi uzdrowienia państwa. Zaakceptowano reformy Gajusza Mariusza, wedle których utworzono armię zawodową. Od tego momentu wojsko rzymskie było złożone przeważnie z biedoty oraz proletarii. I właśnie te zmiany najbardziej osłabiły rolę Senatu w Rzymie. Armia rzymska, bowiem, stała się narzędziem w rękach demagogicznych oraz zwycięskich wodzów. To ich osobowość pociągała masy żołnierzy, wywodzących się przecież w zdecydowanej większości z biedoty. To dzięki ich geniuszowi zdobywali łupy oraz wspinali się po drabinie społecznej. Czynnik ten zaczął rozsadzać republikę od środka.
Na początku I wieku p.n.e. zaczęła się utwierdzać przewaga wielkich wodzów i ich prywatnych armii nad senatem. Pojawili się: Gajusz Mariusz oraz Lucjusz Korneliusz Sulla. Rywalizacja pomiędzy nimi doprowadziła do wybuchu wojny domowej, która pogrążyła kraj. Ich zawodowe armie walczyły nie dla republiki, jak armia obywatelskiej, ale dla swoich wodzów. Wydarzenia te otworzyły okres zwany rewolucją rzymską, której efektem było odejście od systemu republikańskiego na rzecz monarchicznego.
Pierwszym nowym władcą był wspomniany Lucjusz Korneliusz Sulla, który w 82 roku p.n.e. ogłosił się dyktatorem na czas nieograniczony (dictator legibus scribundis et reipublicae constituendae), po pokonaniu rywala. Był on zwolennikiem senatu i próbował dokonać pewnych zmian w dotychczasowym ustroju, które miały usprawnić zarządzanie państwem. W tym celu zwiększył znaczenie senatu podwyższając liczbę senatorów zasiadających w izbie do 600 osób. Sprawił także, że tytuł senatora stawał się dożywotni. Do stanu senatorskiego (ordo senatorius) należeć miały wszystkie osoby piastujące urząd kwestora, co z kolei spowodowało znaczne ograniczenie władzy cenzorów. Ponadto senat utrzymał wyłączność przyznawania prowincji, byłym prokonsulom i propretorom.
Oprócz rozszerzenia uprawnień senatu, Sulla zwiększył również liczbę poszczególnych urzędników. Tak więc, liczbę kwestorów powiększył do 20, a pretorów do 8. Kompetencje komicji tribusowych zostały częściowo ograniczone, co wiązało się z koniecznością uprzedniego zatwierdzania wniosków zgłoszonych na komicjach przez senat. Represje ze strony Sulli nie ominęły trybunów ludowych, którzy po swojej kadencji nie mieli prawa piastować jakichkolwiek innych urzędów.
Po jego śmierci nastała walka o władzę, a uchwały Sulli zostały cofnięte. Na arenie polityki pojawiły się kolejne nazwiska: Pompejusz Wielki, Gajusz Juliusz Cezar oraz Marek Krassus. Jako przeciwnik Sulli, Juliusz Cezar uważał że senat to już przeżytek i należy wprowadzić władzę jednej osoby, która by miała pełne uprawnienia. W latach 49 – 45 p.n.e. wyszedł zwycięsko z wojny domowej nad swoimi rywalami, w tym Pompejuszem Wielkim i objął władzę na Rzymem.
W 46 roku p.n.e. Cezar rozkazał wybrać siebie konsulem na okres 5 lat. Ponadto otrzymał na okres 3 lat praefectura morum, co pozwoliło mu na samodzielne ustalanie listy senatu, a także powierzanie urzędu konsula, pretora i kwestora, dowolnie przez siebie wybranym osobom. W tym samym roku Cezar uzyskał od senatu specjalne pozwolenie na noszenie purpurowych szat i wieńca laurowego, a także tytuł imperatora. Ostatnim krokiem do pełni władzy było otrzymanie 14 lutego 44 roku p.n.e., tytułu dyktatora wieczystego (dictator in perpetum).
Cezar dokonał również kilku reform mających wpływ na zarządzanie państwem. Podwoił liczbę pretorów z 8 do 16, kwestorów z 20 do 40 i edylów z 4 do 8. Ponadto powiększył liczbę senatorów do 900 osób, co źle wpłynęło na pracę senatu.
Arystokracja rzymska bojąc się o swoją pozycję zawiązała spisek i doprowadziła do zabójstwa Juliusza Cezara w dniu 15 marca 44 roku p.n.e.
Śmierć Cezara doprowadziła do kolejnej wojny domowej, która trwała do 30 roku p.n.e. Władzę ostatecznie przejął Gajusz Oktawiusz, adoptowany syn Juliusza Cezara, który później nazwany został Augustem. Pokonał on Marka Antoniusza w bitwie morskiej pod Akcjum. Zniechęcony porażką oraz niepewny swego losu Marek Antoniusz popełnił samobójstwo. Dziedzic Cezara przyłączył Egipt do imperium, by 3 lata później senat nadał mu tytuł augustus, czyli boski. Właśnie to wydarzenie uznaje się za początek cesarstwa.
Materiał opracowany przez:
