Postać Befany, czarownicy rozdającej prezenty 6 stycznia, istnieje tylko we włoskiej kulturze, a jej pochodzenie jest owiane licznymi legendami.
W Rosji prezenty rozdaje Dziadek Mróz, w Niemczech i na zachodzie Polski – Gwiazdor i Frau Berta, w Czechach i na Górnym Śląsku Dzieciątko Jezus, w krajach skandynawskich Święta Łucja, w Hiszpanii Trzej Królowie a we Włoszech – BEFANA.
Kim jest Befana?
Befana to czarownica, wróżka, czy raczej wiedźma, swego rodzaju Baba Jaga, czyli staruszka z dużym, haczykowatym nosem latająca na miotle, roznosząca dzieciom prezenty w nocy z 5 na 6 stycznia. Według wyobrażeń ludowych Befana nosi na głowie spiczasty kapelusz bądź postrzępioną chustę lub szal, a jej ubrania są ciemne, podarte i brudne od sadzy z kominów, przez które wlatuje do domów. Prezenty wrzuca do skarpet. Grzeczne dzieci nagradza zabawkami i słodyczami, a niegrzecznym i kapryśnym, zostawia ku przestrodze kawałek węgla, popiół, cebulę i czosnek. Tradycja głosi, że aby wkupić się w łaski czarownicy, należy wieczorem 5 stycznia zostawić dla niej na stole mandarynkę lub pomarańczę i kieliszek wina.
Dlaczego „Befana”?
Imię Befana jest ściśle związane z datą święta – etymologicznie pochodzi od gr. epiphaneia hiera’(Święto Objawienia), łac. epiphania, a po włosku Epifania, które później przeszło w Beffania dla zapamiętania Strega di Beffania (Czarownica Święta Objawienia). Z czasem nastąpiło uproszczenie i redukcja liter „f” i „i”. Święto Objawienia Pańskiego, czyli Święto Trzech Króli, jest obchodzone przez Kościół katolicki 6 stycznia, we Włoszech jest to dzień, który kończy okres bożonarodzeniowo – noworoczny. Z tego też względu postać Befany bywa symbolicznie interpretowana jako uosobienie starego roku, który po okresie Świąt Bożego Narodzenia, odchodzi, zostawiając prezenty, istnieje nawet powiedzenie: „ L’Epifania tutte le feste porta via” („Święto Objawienia zabiera ze sobą wszystkie święta”)
Legendy o Befanie
Nie wiadomo kiedy dokładnie narodziła się postać Befany, ale pierwsze wzmianki o niej pojawiły się już ok.1200r. Od tej pory powstało wiele legend o tajemniczej staruszce, w których mieszają się wątki chrześcijańskie z folklorystycznymi. Niektórzy wierzą, że Befana to żona Świętego Mikołaja, która pomaga mu w rozdawaniu prezentów, aby dotrzeć do wszystkich dzieci mieszkają na przeciwnych biegunach kuli ziemskiej – on na Biegunie Północnym a ona na Biegunie Południowym. Inni twierdzą, że to siostra Świętego Mikołaja, a jeszcze inni, że wiedźma nie ma niczego wspólnego ze Świętym Mikołajem, a jej pochodzenie związane jest z narodzinami Chrystusa.
Najbardziej popularną legendą o Befanie, jest ta która wyjaśnia datę jej święta i jest związana z wędrówką Trzech Króli prowadzonych przez Gwiazdę Betlejemską. Według niej Kacper, Melchior i Baltazar podążając z darami dla Dzieciątka Jezus (złotem, kadzidłem i mirą), przebywali wiele miast głosząc radosną nowinę i jednocząc się z napotkaną ludnością, która przyłączała się do ich dalszej wędrówki. Tylko jedna staruszka, która wcześniej udzieliła im noclegu, w ostatniej chwili zdecydowała, że z nimi nie pójdzie, tłumacząc, że musi dokończyć obowiązki domowe. Następnego dnia kobieta bardzo żałowała swojej decyzji i próbowała do nich dołączyć, ale królowie byli już za daleko, a Gwiazda Betlejemska przestała świecić. Staruszka nigdy nie zobaczyła Dzieciątka Jezus i dlatego każdego roku w nocy z 5 na 6 stycznia roznosi dzieciom prezenty, których nie dała Jezusowi, czy jak głosi inna wersja, Befana wędruje z domu do domu w nadziei, że w którymś z nich spotka małego Jezusa.
Komin i skarpeta
Motyw komina wspólny dla Befany i Świętego Mikołaja ma swoje źródła o wiele wcześniejsze niż chrześcijaństwo i wywodzi się z neolitycznych kultur śródziemnomorskich (odkrycia w Çatal Hüyük), gdzie budowane okrągłe domy nie miały otworów okiennych ani drzwiowych, a do domu wchodziło się po drabinie i spuszczało do wnętrza przez ten sam otwór, który odprowadzał dym z paleniska. W kulturach tych występowało też wiele zwyczajów rytualnego obdarowywania, mającego zapewnić pomyślność, jak i zwyczajów związanych z przesileniem zimowym, Saturnaliami i późniejszymi Świętami Bożego Narodzenia.
Pochodzenie zwyczaju zawieszania skarpet na prezenty o wiele trudniej ustalić, ale z pewnością od początku pełniły one rolę worka. We Włoszech w dniu 6 stycznia wiele miast jest przyozdabianych wiszącymi skarpetami. Najdłuższa z nich powstała w Viterbo pod Rzymem, mierzyła 55,5 metra i trafiła do Księgi Rekordów Guinnesa.
Festa di Befana
W dniu 6 stycznia we Włoszech odbywa się mnóstwo imprez ku czci Befany, poświęconych głownie dzieciom, ale nie tylko. Befana jest szczególnie popularna w centralnych Włoszech. Ulicami większości włoskich miast przemieszczają się tłumy osób poprzebieranych za czarownice, z haczykowatymi nosami i miotłami w dłoniach. Rozlega się piosenka „Canzone Della Befana”:
La Befana vien di notte
Con le scarpe tutte rotte
Il cappello alla romana
Viva viva la Befana!!
Organizowane są wielkie festyny, koncerty i kiermasze.
Najsłynniejszy festiwal odbywa się w Rzymie na Piazza Navona (Festa Nazionale della Befana) i jest wielką imprezą skierowaną przede wszystkim do dzieci. Otwiera go sama Befana, która nadlatuje swoim helikopterem i rozdaje zgromadzonym słodycze. Podczas święta ustawiane są liczne stragany z produktami regionalnymi, laleczkami i figurkami wiedźmy na miotle (przynoszącymi szczęście), ozdobami świątecznymi i skarpetami na prezenty.
Innym miastem wyjątkowo hucznie świętującym dzień Befany jest Urbania, która w okresie 2-6 stycznia zamienia się w prawdziwy raj dla dzieci. Oprócz licznych gier, zabaw, przedstawień teatralnych, muzycznych i tanecznych, główną atrakcję stanowi dom Befany. To właśnie na jego adres dzieci mogą wysyłać swoje listy:
Casa Della Befana,
Casella Postale Perta
61049 Urbania (PU)
Źródła:
www.racjonalista.pl/index.php/s,20/t,3131
www.amando.it/natale/befana.htm
www.wikipedia.org/wiki/La_Befana
