Najczęściej stosowane formacje to liniowy i klinowy. W szyku liniowym ułożenie odziałów było następujące: na froncie w pierwszej linii jazda (auxilia, bądź w bardzo szczególnych przypadkach legionowa), za nimi łucznicy, a następnie kohorty legionowe.
Na skrzydłach auxilia piesze i konne oraz jazda pancerna. W okresie republiki stosowano układ jednostek trzy liniowy triplex acies lub rzadziej gdy warunki terenowe nie pozwalały – dwuliniowy duplex acies, gdzie centurie miały najczęściej szerokość dziesięciu szeregów żółnierzy (liczba ta mogła być jednak mniejsza). Poszczegółne formacje były ustawione w rodzaj „szachownicy”, z wolną przestrzenią pomiędzy nimi aby mogła tam swobodnie operować jazda.
Szyk klinowy z kolei polegał na ułożeniu frontu w rodzaj odwróconej w kierunku przeciwnika litery „V”.
Podstawą taktyki rzymskich legionów było utrzymanie ich w takim szyku, aby każdy mógł walczyć efektywniej samodzielnie. Większość dowódców innych starożytnych państwa tamtego okresu po prostu rzucało wszystkie wojska do ataku licząc na przeważającą liczbę swych wojsk, lepszych żołnierzy lub po prostu szczęście. Rzymianie zdając sobie sprawę, że nie zawsze mogą na tym elemencie polegać, zwrócili się ku strategii. Każda sytuacja była rozważana oddzielnie, biorąc pod uwagę ukształtowanie terenu, rodzaj i siłę wojsk przeciwnika oraz własnych. Poniżej przedstawione są niektóre podstawowe formacje i taktyki, które zostały ułożone wg rodzaju formacji.
Pierwsza formacja
Dowódca, którego wojsko przeważa liczbą i walecznością, powinien ustawić je w kwadraty, czyli pierwszą formację.
Ta taktyka, obmyślona dla płaskiego terenu, zakłada że skrzydła szyku są silniejsze. Gdyby przeciwnik zdołał obejść flanki, rezerwy były w stanie stawić mu czoła. Gdy jego skrzydła zostały unieszkodliwione, można było zaatakować środek.
Druga formacja
Kto uważa się za słabszego powinien wysunąć swoje prawe skrzydło przeciw lewemu przeciwnika. Jest to druga formacja.
Ta formacja, uważana przez niektórych za najlepszą, wykorzystywała fakt, że lewa strona żołnierza (jako, że musiała nieść ciężar tarczy), a więc również lewa strona armii, była uważana za słabszą. Prawe skrzydło okrążało lewe przeciwnika i atakowało od tyłu.. Lewe skrzydło trzymało się w dalszej odległości podczas gdy rezerwy wspierały lewe skrzydło lub zabezpieczały przed atakiem wroga na środek.
Trzecia formacja
Jeśli twoje lewe skrzydło jest najsilniejsze, musisz zaatakować prawe przeciwnika zgodnie z trzecią formacją.
Trzecia formacja była uważana za coś w rodzaju aktu desperacji, wykorzystywanego jedynie gdy lewe skrzydło, zazwyczaj słabsze, było silniejsze od prawego. W tej taktyce lewe skrzydło, wspierane przez kawalerię, atakowało prawe skrzydło przeciwnika, podczas gdy własne prawe skrzydło było utrzymywane w bezpiecznej odległości.
Czwarta formacja
Dowódca, który może polegać na dyscyplinie swoich żołnierzy, powinien rozpocząć starcie atakując obydwa skrzydła wroga naraz czwartą formacją.
Głównym atutem czwartej formacji było zaskoczenie. Cała armia zbliżała się do przeciwnika , po czym oba skrzydła atakowały naraz. To często zaskakiwało nieprzyjaciela, pozwalając na szybkie zakończenie starcia. Jednakże taki atak rozdzielał armię na trzy części, więc jeśli wróg wytrzymał ten atak, środek sił rzymskich był odsłonięty jak również mógł walczyć z każdym skrzydłem osobno.
Piąta Formacja
Kto posiada dobrą lekką piechotę powinien zasłonić środek formując ją na przedzie i zaatakować oba skrzydła nieprzyjaciela naraz. Jest to piąta formacja.
Piąta formacja Była to odmiana czwartej formacji. Lekka piechota i łucznicy byli umieszczani na przedzie środka legionu, czyniąc tą część zdecydowanie mocniejszą.
Szósta formacja
Kto nie może polegać ani na liczbie ani na odwadze swoich wojsk, jeżeli będzie zmuszony do starcia, powinien rozpocząć działanie swoim prawym skrzydłem i próbować rozbić lewe skrzydło przeciwnika, utrzymując resztę swojej armii w szyku w linii prostopadle do frontu i wydłużoną z tyłu na kształt oszczepu. Jest to szósta formacja.
Szósta formacja przypominała drugą ze względu na atakowanie od tyłu prawym skrzydłem lewego skrzydła nieprzyjaciela. W tym ataku lewe skrzydło wroga nie mogło być wsparte, ponieważ otwarło by to drogę reszcie sił rzymskich.
Siódma formacja
Jeżeli twoje siły są nieliczne i słabe w porównaniu z wrogiem, musisz wykorzystać siódmą formację i zabezpieczyć jedno z twoich skrzydeł wyniosłością terenu, miastem, morzem, rzeką lub inną osłoną tego rodzaju. Jest to siódma formacja.
Jeśli Rzymianie nie dorównywali przeciwnikowi liczbą bądź mieli słabsze wojska, ta formacja była często jedyną nadzieją na zwycięstwo. Lewe skrzydło było zabezpieczone przez jakąkolwiek dostępną osłonę. Prawe było chronione przez lekkie oddziały i kawalerię. Mając obydwie strony dobrze zabezpieczone armia nie musiała tak bardzo obawiać się ataku
Szyki marszowe
Szyki marszowe czy podróżne używane były tylko w razie przemieszczania się w warunkach zagrożenia.
Najpopularniejszy był szyk liniowy, który nie wymagał dużo przestrzeni oraz zapewniał łatwą kontrolę nad całością wojska i taborów (tych zabierały legiony często dużą ilość). Szyk liniowy polegał na tym, że wszystkie oddziały poruszały się w długiej kolumnie, w której każdy z nich miał określone miejsce i zadania. Na czole pochodu postępowali zwiadowcy (expolatores) konni lub piesi (lub obie te formacje), za nimi postępowała jazda, złożona przede wszystkim z jednostek posiłkowych. Potem wydzielone były oddziały przygotowujące drogę dla przemarszu głównych sił. Ich zadaniem było często również znalezienie właściwego miejsca na obóz. Następne w marszu były juczne zwierzęta z bagażami żołnierzy i oficerów, a za nimi dowódca wraz z wyższymi oficerami i orszakiem przybocznym. Dalej maszerowała właściwa pancerna jazda legionowa, gdzie jeźdźcy byli tak ustawieni aby mogli w każdej chwili przemieścić się szybko w dowolne miejsce kolumny marszowej. Za jazdą podążał sprzęt oblężniczy i machiny wojenne (ich ilość i rodzaj zależał od rodzaju kampanii), następnie niesiono znaki i godła legionowe i trąby. Za znakami szły główne siły (kohorty legionowe ustawione w stałej kolejności), przeważnie ustawione po sześciu żołnierzy. Potem przemieszczały się tabory (żywność, narzędzia, itp.), a na końcu podążały auxiliares, tak konni jak i piesi, którzy stanowili straż tylną.
Mniej popularny, ale również stosowany w podróżach legionów był tzw. kwadrat (agmen quadrarum), gdzie całą kolumnę wojska dzielono na cztery (niekoniecznie równe) części. Przednią stanowiła głównie jazda pancerna i auxilia, tylną jazda i piechota, oraz dwie boczne na prawym i lewym skrzydle również jazda i piechota. W środku tego szyku podążały tabory, bagaże żołnierzy, sprzęt wojenny itp. Taki układ pozwalał na bardzo sprawne i szybkie manewry poszczególnymi formacjami, ale wymagał bardzo sprawnej organizacji. Kwadrat pozwalał także na prawie natychmiastowe ułożenie szyku bojowego, stosowany głównie na terytorium wroga, w sytuacji ciągłego zagrożenia.
Materiał opracowany przez:
